ATATÜRK SONRASI TÜRKİYE

İÇ POLİTİKA
a) İsmet İnönü Dönemi
Atatürk’ün ölümünden sonra, 11 Kasım 1938’de İsmet İnönü’nün
cumhurbaşkanlığına getirilmesiyle Türkiye’de yeni bir dönemin başladığı
söylenebilir. Atatürk’ün öldüğü sıralarda İsmet İnönü’nün Başbakanlık görevinde
bulunmaması ve bir anlamda uzağında kalmasına karşın, İnönü’nün
Cumhurbaşkanı seçilmesi hiç de şaşırtıcı değildir. Çünkü İsmet İnönü 1937
yılında Başbakanlıktan ayrılmakla birlikte, CHP içindeki gücünü ve ağırlığını
korumuş, orduyla olan temasını da hiç kesmemiştir. Bu anlamda partiye egemen
olan İsmet İnönü’nün, Atatürk’ten sonra oy birliğiyle Cumhurbaşkanı seçilmesi
doğal bir siyasi gelişme olarak değerlendirilmesi yanlış olmayacaktır.
İsmet İnönü, Atatürk kadar karizmatik özellikler taşımasa da Kurtuluş Savaşı
yıllarındaki askeri başarıları ve CHP içindeki etkinliğiyle 1950 yılına değin ülkeyi
tek başına yönetmeyi başarmış ve bu döneme damgasını vurmuştur. 1924
Anayasası’nın cumhurbaşkanlarına verdiği yetkilerin sınırlı olmasına karşılık, İsmet
İnönü CHP ve meclis içindeki gücünü korumuş “milli şef” ve “değişmez genel
başkan” sıfatlarıyla ülke kaderini doğrudan etkileyen kişi olmuştur.
İç politika açısından burada İsmet İnönü’nün cumhurbaşkanlığı yılları ile ilgili
ağırlıklı temel konu olarak II. Dünya Savaşı ve çok partili siyasi hayata geçiş
çabaları ele alınacaktır.
İsmet İnönü cumhurbaşkanı seçildiği 11 Kasım 1938 tarihinden Ocak 1939’a
kadar Atatürk’ün son başbakanı olan Celal Bayar ile çalışmış ve gerek dış
politika ilkeleri, gerekse ekonomik politikaları farklı olan bu iki devlet adamı 2 ay
kadar bir süre devletin zirvesinde bulunan ilk iki ismi oluşturmuşlardır.
Bununla birlikte Celal Bayar’ın kurmuş olduğu yeni kabinede iki önemli
değişiklik olmuştur. Dahiliye Vekili (içişleri bakanı) Şükrü Kaya’nın yerine Refik
Saydam, Hariciye Vekili (dışişleri bakanı) Tevfik Rüştü Aras’ın yerine ise Şükrü
Saraçoğlu getirilmiştir. Bu değişikliklerden, İsmet Paşa’nın cumhurbaşkanı
seçilmesiyle birlikte, önceki dönemlerden farklı iç ve dış politikalar izleneceği
anlaşılmaktaydı.
Bir başka önemli olay ise 26 Aralık 1938’de toplanan CHP Üçüncü Büyük
Kurultayı idi. Bu kurultay İsmet Paşa’nın değişmez genel başkan ve Milli Şef ilan
edilmesiyle sonuçlanmıştır. Böylece İsmet Paşa için yaklaşık 12 yıl sürecek olan
milli şeflik dönemi başlamış oluyordu. Ancak İsmet Paşa’nın Milli Şef seçilmesi ve
parti, hükümet ve devlet üzerinde doğrudan etkili hale gelmesinin Atatürk’ün son
başbakanı olan Celal Bayar’ı memnun ettiği söylenemez. Sonuçta kendisine
yakın isimler olan Şükrü Kaya ve Tevfik Rüştü Aras’ın bakanlıktan ayrılmak
zorunda bırakılmaları ve üzerindeki baskıların artırılması sonucu Celal Bayar
başbakanlıktan çekilmiş ve yerine 25 Ocak 1939’da Refik Saydam yeni hükümeti
kurmuştur.
İsmet Paşa’nın cumhurbaşkanlığının ilk yılları aynı zamanda savaş yılları
olduğu için tüm ekonomik ve siyasi girişimler, Türkiye’yi bu savaşın olumsuz
etkilerinden uzak tutmak adına gerçekleştirilmiştir. Ne zaman sonuçlanacağı
bilinmeyen savaş nedeniyle çok sayıda gencin askere alınması ve temel
ürünlerle ilgili olarak devlet stoklarının geniş tutulması nedeniyle iç piyasada
büyük darlık yaşanmış ve ürünlerin fiyatları olağanüstü artmıştır. Aynı dönemde
hükümet stokçu, karaborsacı ve fırsatçılarla yoğun bir şekilde mücadele etmişse
de, bu mücadelede toplumun geniş katmanlarını tatmin edebilecek bir başarı
elde edilememiştir.
Refik Saydam’ın ölümü üzerine 9 Temmuz 1942’de başbakan olan Şükrü
Saraçoğlu döneminin ekonomik alanda belki de en fazla akılda kalan ve
tartışmaları bugüne kadar sarkan girişimi, Kasım 1942’de çıkarılan Varlık Vergisi
Kanunu olmuştur. Servetlerin bir defaya mahsus vergilendirildiği ve vergisini
ödemeyenlerin bedensel çalışmaya tabi tutulduğu bu uygulama büyük
tartışmalara yol açmış ve sonuçta 1944 yılı başlarında kaldırılmıştır. Tarım kesimiyle
ilgili olarak ise Nisan 1944’te aşar vergisinin bir benzeri olan Toprak
Mahsulleri Vergisi Kanunu çıkarılmıştır. Gerek 1946 yılında kaldırılan bu vergi ve
gerekse Varlık Vergisi, toplumun İnönü dönemi hükümetlerinden soğumalarından
öte önemli sonuçlar doğurmamıştır. Ekonomik alandaki tüm olumsuzluklara
karşın devletin kontrolündeki döviz rezervlerinde olağanüstü bir artış
gerçekleşmiştir. Türkiye silah sanayinde kullanılan kromu savaşan ülkelere
satarak önemli ölçüde döviz elde etmeyi başarmıştır.
Savaş yıllarında bir yandan ekonomik sıkıntılar aşılmaya ve savaşa
girmemeye çalışılırken, diğer yandan da Atatürk döneminde başlatılan ve büyük
mesafeler kat edilen eğitim ve kültür alanındaki çabalar devam ettirilmiştir. İnönü
döneminin en önemli eğitim kurumu kuşkusuz Köy Enstitüleridir. 1940 yılında
kırsal kesime öğretmen yetiştirmek amacıyla açılan Köy Enstitüleri, Türkiye’nin
dünya eğitim tarihine kazandırdığı en özgün modellerden biri olarak döneme
damgasını vurmuştur.
İnönü dönemindeki kırsal kesimle ilgili çabalar Köy Enstitüleri ile sınırlı
kalmamıştır. Atatürk döneminde de gündeme gelen Toprak ve tarım reformu
çalışmalarına yeniden hız verilmiştir. Ancak geniş emlak sahiplerinin yoğun
tepkisi ve konuyla ilgili alt yapı eksiklikleri nedeniyle topraksız köylü bırakmama
çabaları bu dönemde de başarıya ulaşamamıştır.
İnönü döneminin eğitim ve kültür alanındaki diğer gelişmelerini, klasik müzik
eğitimine önem verilmesi, tiyatronun yaygınlaştırılması, yeni kitaplık ve
kütüphanelerin açılması, doğu ve batı klasiklerinin Türkçe’ye kazandırılması
şeklinde sıralayabiliriz.
İsmet İnönü’nün iktidardan ayrıldığı yıl 1950 itibariyle Türkiye’nin eğitim ile ilgili
ulaştığı rakamlar şöyledir: 17.428 İlkokul, 34.922 İlkokul öğretmeni, 406
Ortaokul, 4.364 ortaokul öğretmeni, 88 Lise, 2.954 lise öğretmeni
Bunların yanında 1950 yılına gelindiğinde Ankara Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi
ile İstanbul Teknik Üniversitesi’nde toplam 1361 öğretim elemanı vardı
ve öğrenci sayısı 20.469’a ulaşmıştı.
Yaklaşık 12 yıllık bir dönemi kapsayan İnönü döneminin iç politikadaki en
kayda değer olayı, kuşkusuz çok partili siyasi hayata geçiş için atılan adımlardır.
Aslında demokrasiyle ilgili ilk adımları, Mayıs 1939’da toplanan CHP’nin 5.
Kurultayında hükümeti denetlemekle ilgili olarak 21 kişilik bir Müstakil Grubun
kurulmasına kadar götürmek mümkündür. Ancak hükümeti denetlemek işlevini
üstlenen bu girişim, CHP’nin doğrudan denetiminde olduğu için demokrasi
konusunda umulan faydayı getirememiştir. Yine Atatürk döneminde siyasetten
uzaklaştırılmış olan Kazım Karabekir, Fethi Okyar, Rauf Bey ve Ali Fuat Cebesoy
gibi Kurtuluş Savaşının önde gelen isimlerinin yeniden milletvekili yapılmaları da
ciddi bir yumuşama eğilimi olarak görülebilir. Fakat demokratikleşme yolunda asıl
ciddi ve kalıcı girişim 1945 yılında iç ve dış dinamiklerin etkisiyle gerçekleşmiştir.
İsmet İnönü’yü, daha doğrusu mevcut iktidarı, bu kararı almaya iten iç
dinamiklerin başında, II. Dünya Savaşı yıllarında izlenen ekonomik politikalardan
dolayı ortaya çıkan toplumsal tepki gelmektedir. Savaş yıllarında uygulanan ve
ağırlıklı olarak da kırsal kesimlerde yaşayanlarla, esnaf-tüccar gibi grupları
olumsuz etkileyen ekonomik politikalar, toplumun bu kesimlerindeki huzursuzluğu
arttırmış ve iktidarın yeni siyasi çözümlere yönelmesine neden olmuştur. Bir
başka iç etken 1923’ten beri iktidarda bulunan CHP’nin ciddi bir yıpranma
sürecine girmesi ve bu nedenle kendini yenileme, bir başka ifadeyle çeki düzen
verme ihtiyacını hissetmiş olmasıdır. Atatürk’ün izinde bir devlet adamı olarak
bilinen İsmet İnönü’nün bu konuda Kemalist ilkelerle örtüşen bir tutum sergilemesi
de demokrasiye geçişi hızlandırmıştır. Gözden kaçırılmaması gereken bir
başka etken ise Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası
denemelerinin bıraktığı heyecanın hala sürüyor olmasıdır.
Türkiye’nin demokrasiye yönelmesinde etkili olan dış dinamiklerin başında, II.
Dünya Savaşını A.B. D., İngiltere ve Fransa gibi ülkelerin oluşturduğu demokratik
bloğun kazanması gelmektedir. Gerçekten de II. Dünya Savaşı ile birlikte Batı’da
yeni bir dünya kurulmuş ve yeni dengeler oluşturulmuştur. Türkiye’nin bu yeni
oluşum içinde yerini alabilmesi için Batı’nın hemen her alandaki norm ve
standartlarını benimsemesi zorunlu hale gelmiştir. Bu etkenin Türkiye’deki tek
parti iktidarını, halkın muhalefetinden daha fazla etkilemiş olduğunu söylemek hiç
de yanlış olmaz. Fakat Türkiye’nin Batı’ya yönelmesini hızlandıran asıl önemli
gelişme 1945 yılındaki Sovyet tehdididir. Stalin yönetimindeki Sovyet Rusya’nın
1925 yılındaki antlaşmayı uzatmayacağını açıklaması ve bununla yetinmeyerek
Kars, Ardahan ve Artvin’i isteyen ve Boğazların ortaklaşa savunulmasını öneren
bir nota vermesi Türkiye’de büyük bir tepkiye neden olmuştur. Bu tehdit yüzünü
zaten Batı’ya dönmüş olan Türkiye’nin başta A.B.D olmak üzere, Batı dünyasıyla
ilişkilerini geliştirmesini hızlandıran temel etken olmuştur.
Aynı döneme denk gelen ve birbirleriyle içi içe geçmiş tüm bu iç ve dış
gelişmelere bağlı olarak Türkiye’de, CHP dışında başka siyasal partilerin de
kurulması gerektiği yolundaki ilk ciddi açıklama Birleşmiş Milletler Örgütünün
kuruluşu için San Fransisco’da bulunan Türk heyetinden gelmiştir. San
Fransisco’daki Türk temsilciler artık Türkiye’de demokrasinin kurulacağını
açıklamışlardır.
İsmet Paşa’nın 19 Mayıs 1945’te savaşın sona ermesiyle ilgili olarak yaptığı
konuşmada, demokrasiye geçileceğini açıklaması, çok partili siyasi hayata geçiş
için en ciddi bir gelişme oldu. Bu gelişmeleri tamamlayan en önemli olaylardan
biri şüphesiz CHP Meclis Grubu başkanlığına verilen Dörtlü Takrirdir. Celal
Bayar, Refik Koraltan, Fuat Köprülü ve Adnan Menderes’in imzalarının
bulunduğu bu takrirdir. Bu şekilde çok partili siyasal hayata geçiş için bir önemli
adım daha atılmıştır.
Bu ılımlı havanın etkisiyle ilk olarak 18 Temmuz 1945’te Milli Kalkınma Partisi
kurulmuştur. Bu sırada İsmet İnönü’nün 1 Kasım 1945’teki TBMM’ni, açış
konuşmasında demokrasi konusundaki kararlılığını bir kez daha belirtmesi
üzerine bu yöndeki çalışmalara daha da hız verilmiştir.
Bu gelişmeler sonrasında Ocak 1946 da CHP’den ayrılmış olan Celal Bayar,
Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuad Köprülü’nün önderliğinde Demokrat
Parti kurulması demokrasiye geçiş çabalarını geri dönülmez bir seviyeye
getirmiştir.
Savaş yıllarında ihmal edilen kırsal kesimde yaşayanlarla, yine savaştan
olumsuz etkilenen büyük ve küçük sermaye çevreleri için bir umut ışığı olan DP,
aynı zamanda demokrasiye susamış aydınlar için de ideal bir siyasi platform gibi
görünmekteydi.
DP’nin kurulmasından kısa bir süre sonra 21 Temmuz 1946 tarihinde ilk tek
dereceli ve çok partili seçimler yapılmıştır. Çoğunluk sistemine dayanan ve açık
oy - gizli tasnif esasına göre yapılan bu seçimlerde CHP 390, DP 66, bağımsızlar
ise 7 milletvekili çıkarabilmiştir. Açık oy-gizli tasnif esasına göre yapılan bu
seçimler, sonuçları üzerinde yarattığı kuşkular nedeniyle günümüze değin devam
eden bir tartışmalara da neden olmuştur. Bu sonuçtan da anlaşıldığı gibi DP’nin
halktan gördüğü yoğun ilgi, seçim sistemi nedeniyle şimdilik sandığa ve
dolayısıyla da parlamentoya yansımamıştır.
1946 seçimlerinden sonra kan değişikliğine gitmek isteyen İnönü,
başbakanlığa Şükrü Saraçoğlu’nun yerine Recep Peker’i getirmişse de, DP’nin
büyümesine engel olamamıştır. Bir süre sonra bu kez Peker’in istifası sonucu 9
Eylül 1947’de Hasan Saka yeni hükümeti kurmuştur.
İktidar içinde kaynamaların devam ettiği bir dönemde DP içinde de tartışmalar
çıkmış ve Fevzi Çakmak önderliğindeki bir grup ılımlı parti üyesi, istifa ederek, 20
Temmuz 1948’de Millet Partisini kurmuşlardır.
CHP cephesinde ise Peker gibi sertlik yanlısı olmayan Hasan Saka da istifa
etmek zorunda kalmış ve yerine bu kez Şemsettin Günaltay başbakan olmuştur.
Günaltay, İsmet İnönü’nün son başbakanı olacaktır. Seçim yasasında yapılan
değişikliklerden sonra 14 Mayıs 1950’de yine çoğunluk sistemine göre olmakla
birlikte gizli oy - açık tasnif esasına göre yapılan genel seçimlerde, bu kez DP
üstünlük sağlamış ve 23 yıllık CHP iktidarı sona ermiştir.
Çoğunluk sistemine göre yapılan bu seçimlerin de milli iradeyi yansıttığı
söylenemez. Çünkü oyların %53’ten biraz fazlasını alan DP 408 milletvekili
çıkararak parlamentonda %85’lik bir güç elde etmiştir. %40 oy alan CHP ise 69
milletvekili çıkararak parlamentoda %15’lik bir oranla temsil edilme durumuna
gelmiştir. Bu seçimde MP (Millet Partisi) % 3.1 oyla 1 milletvekili çıkarmış, % 4.8
oyla da 9 Bağımsız milletvekili seçilmiştir. Ne olursa olsun seçimler sonucu 1923
yılında devleti kurmuş olan CHP, kansız ve kavgasız bir şekilde iktidarı Demokrat
Parti’ye devretmiştir. Böylece Türk demokrasi tarihinde yeni bir dönem
başlamıştır.
b) Demokrat Parti Dönemi
14 Mayıs 1950 tarihinde yapılan genel seçimlerde elde edilen sonuçlar
sonrasında DP’nin seçimi kazanmasıyla İsmet İnönü cumhurbaşkanlığından
ayrılmış ve yerine Celal Bayar, Türkiye Cumhuriyetinin 3. cumhurbaşkanı olarak
göreve gelmiştir. Adnan Menderes başbakan olarak atanırken, DP’nin
kurucularından Fuat Köprülü Dışişleri Bakanı, Refik Koraltan ise Meclis başkanı
olmuşlardır.
Büyük umutlar ve beklentilerle iktidara gelen DP’nin ilk yıllarında dıştan,
özellikle de ABD’den gelen yardımlar sayesinde görülmemiş bir bolluk
yaşanmıştır. 1952 yılında Nato’ya girilmesiyle, II. Dünya Savaşı sonrasında
yaşanan yalnızlık tümüyle sona ermiş ve Türkiye, ABD’nin yardımlarını daha
yoğun bir biçimde almaya başlamıştır. Dış politikadaki bu gelişmenin doğal olarak
iç politikaya da yansıdığı bu dönemde, DP’nin gücü ve toplumdan aldığı desteği
artmıştır.
On yıllık Demokrat Parti döneminin sosyal, siyasal, kültürel ve ekonomik
alandaki görüntüsü genel hatlarıyla şöyle özetlenebilir: Demokrat Partinin iktidara
gelmesiyle 1923’ten beri devam eden denk bütçe ilkesinden vazgeçilmiş, para ve
maliye politikası tümüyle değişmiştir. Ekonomik canlanmayı gerçekleştirmeye
çalışan yeni hükümet harcamalarını artırmıştır. Bu da ilk yıllarda ekonomik
büyümenin önceki yıllara göre hızla artmasına yol açmıştır. Demokrat Parti’nin
ekonomideki temel amacı tüm yurt çapında ekonomik kurumsallaşmayı
gerçekleştirmek ve özel sektörün gelişmesine öncelik tanımak olmuştur. Bunun
sonunda ilk yıllarda milli gelirde %15’lik bir artış gerçekleşmiş ve ekonomide ciddi
bir hareketlenme ortaya çıkmıştır. Fakat 1954 yılından sonra ekonomide, özellikle
de dış ticarette denge bozulmaya yüz tutmuş ve sonuçta hükümet kaçınılmaz bir
biçimde dış borçlanmaya yönelmiştir. Ancak bu borçlanma siyaseti de 4 Ağustos
1958’de devalüasyon sonucu Türk parasının değerinin düşürülmesine yol
açmıştır.
İkinci Dünya Savaşı yıllarında ihmal edilen kırsal kesim ve tarım alanları,
DP’nin iktidar olmasıyla canlanmaya başlamıştır. Özellikle Marshall yardımı
sayesinde ilk yıllarda başta traktör olmak üzere, tarım aletlerinin
yaygınlaştırılması gerçekleşmiştir. 1948 yılında 1800 civarında olan traktör
sayısı, 1957 yılına gelindiğinde 44.000’i aşmıştır. Benzer artış biçerdöver
sayısında da görülmüştür. 1950 yılında yaklaşık 1000 olan biçerdöver sayısı,
1957 yılında 6000’e ulaşmıştır.
Sanayileşme konusunda DP önceliği özel sektöre vermekle birlikte devlete ait
ekonomik kuruluşları genişletmek ve yeni fabrikalar açmaktan da geri
durmamıştır. Bu çerçevede 1950-1960 yılları içinde açılan bazı devlet işletmeleri
şunlardır: Makine Kimya Endüstri Kurumu(1950), Denizcilik Bankası(1951), Et ve
Balık Kurumu(1952), Devlet malzeme Ofisi(1954), Türkiye Petrolleri Anonim
Ortaklığı(1954), Türkiye Selüloz ve Kağıt Fabrikaları(1955) ve Ereğli Demir Çelik
Fabrikaları (1960). Bütün bu gelişmelere karşın 1957 yılından sonra dış kredi
alınmasının zorlaşması, ekonominin iyice dışa bağımlı hale gelmesi ekonomik
durumu olumsuz etkilemiş ve yatırımlarda ciddi bir azalma görülmüştür.
Demokrat Parti döneminde ulaşım sektöründe de gelişmeler görülmüştür.
Ancak bu dönemde Atatürk ve İnönü dönemlerinin aksine demiryollarına değil,
daha çok karayolu yapımına öncelik verilmiştir. 1950 yılında 1640 km. olan asfalt
yollar, 1969 yılına gelindiğinde 7000 km. geçmiştir.
DP dönemin eğitim politikası da ekonomik politika gibi CHP’den farklı
olmuştur. İnönü döneminin ürünü olan Köy Enstitülerinin kapatılarak öğretmen
okullarına dönüştürülmesi bu farklı politikanın en çarpıcı örneğidir.
Bütün bunlarla birlikte ilk ve orta öğretimde okul, öğrenci ve öğretmen
sayısında önemli artışlar gerçekleşmiştir. Yüksek öğretim 1957 yılında Ankara’da
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 1958 yılında ise Erzurum’da Atatürk Üniversitesi
açılmıştır
Olumlu ve olumsuz çeşitli gelişmeler karşısında DP yöneticilerinin iktidara
yeterince hazırlıklı olmamaları ve CHP’nin muhalefet deneyimsizliği, iki siyasal
parti arasındaki ilişkileri gün geçtikçe gerginleştirmiş ve ülke kısa zamanda kısır
siyasal çekişmelere doğru sürüklenmeye başlamıştır.
1951 yılının Ağustos ayında Halkevleri ve Halkodalarının devletleştirilmesi ve
kamu hizmeti yapan bu örgütlerin mal varlıklarının hazineye aktarılması; 1953
yılında CHP’nin tüm mal varlığının “haksız iktisap” olduğu iddia edilerek Hazineye
geçirilmesi; yine 1953 yılında Millet Partisi’nin kapatılması; Şubat 1954’te Köy
Enstitülerinin öğretmen okullarına dönüştürülmesi ve nihayet basın üzerinde
baskıların arttırılması iktidar- muhalefet ilişkilerini kopma noktasına getirmiştir.
DP’nin “devr-i sabık” yaratma politikası CHP’nin iyice hırçınlaşmasına yol
açmıştır.
Bu arada 1954 yılında yapılan seçimleri de DP kazanmıştır. CHP’nin
meclisteki milletvekili sayısının 31’e düştüğü bu seçimlerde DP oylarını artırmış
ve oy oranını %57’ye yükseltmiştir. CHP ise oyların ancak %35’ini alabilmiştir.
DP’nin gücünü artırması, izlenen iç ve dış politikanın toplum tarafından
onaylanması anlamı taşımaktaydı. Bu nedenle DP, muhalefet üzerindeki
baskılarını 1954 yılından sonra daha da artırmıştır. Gazetecilere hapis ve para
cezalarının verilmesiyle CHP Genel Sekreteri Kasım Gülek’in bir gün gözaltında
tutulması ve daha sonraki günlerde 6 ay hapse mahkum olması iktidar-muhalefet
ilişkilerini büyük bir çıkmaza doğru sürüklemiştir.
1954-1957 yılları arasındaki DP iktidarının belki de en önemli olayı 6/7 Eylül
olaylarıdır. 6 Eylül 1955’te Atatürk’ün Selanik’teki evine bomba atıldığı yönünde
çıkan haberler üzerine galeyana gelen bir grup, İstanbul’daki Rumların ev ve işyerlerini
tahrip etmiş, mezarlık ve kiliseleri yağmalamıştır. Ordu birliklerinin
müdahalesiyle bastırılan olaylar sonucunda sıkıyönetim ilan edilmişse de,
Türkiye’nin dış politikada aldığı yara kapatılamamıştır.
DP-CHP gerginliğinin had safhaya ulaşması ve iktidarın güç kaybetmeye
başlaması nedeniyle seçimler bir yıl önceye alınarak 1957 yılında yapılmıştır.
1957 seçimlerini de DP kazanmışsa da, oylarında büyük bir düşüş gözlenmiştir.
Öyle ki, bu seçimler sonucunda DP %48 oy oranı ile 424 milletvekili çıkarırken,
CHP oy oranını %41’e yükseltmiş ve 178 milletvekilini Meclis’e sokmuştur. Aynı
seçimlerde Cumhuriyetçi Millet Partisi ve Hürriyet Partisi de 4’er milletvekili
çıkarmışlardır.
Bu yeni dönemde DP iktidarı ortaya çıkan ekonomik bunalımlar karşısında
çaresiz kalmış ve IMF ile Dünya Bankasının dayatmalarına direnememiştir.
Yaşanan döviz darboğazı dengeleri alt üst etmiştir.
Komşu ülke Irak’ta 14 Temmuz 1958’de darbe yapılması ve ordunun yönetime
el koyması, Adnan Menderes hükümetinin kuşkuya kapılmasına yol açmış ve bu
nedenle potansiyel bir tehlike olarak görülen CHP ve basın üzerindeki baskılar
artmıştır. Bu kuşku DP’nin 12 Ekim 1958’de Vatan Cephesi’ni kurmasıyla yeni bir
boyut kazanmış, ülkedeki siyasal kamplaşma ve dolayısıyla da gerginlik geri
dönülmez bir duruma gelmiştir.
DP iktidarının sonunu hazırlayan gelişmelerin en önemlisi kuşkusuz 18 Nisan
1960’ta Tahkikat Komisyonunun kurulması olmuştur. Başta CHP olmak üzere
Meclis içi ve dışı tüm muhalefeti hemen her türlü siyasi faaliyetten men etmeyi
hedefleyen Tahkikat Komisyonu, sorunları çözemediği gibi üniversite
öğrencilerinin sokağa dökülmesine de neden olmuştur. 28 Nisanda İstanbul
Üniversitesinde bir öğrencinin öldüğü ve çok sayıda öğrencinin yaralandığı
olaylar sonunda sıkıyönetim ilan edilmişse de, olaylar Ankara’ya sıçramıştır. 21
Mayısta Ankara’da Harp Okulu öğrencilerinin yapmış olduğu yürüyüşle de verilen
mesajın iktidar tarafından anlaşılamamasından kısa bir süre sonra 27 Mayıs
1960’ta gerçekleştirilen bir askeri darbe sonucu DP iktidarına son verilmiştir.
c) 1960’dan 2000 Yılına Kadar Türkiye
27 Mayıs Askeri Müdahalesi sonucu DP iktidarına son veren genç subaylar,
Milli Birlik Komitesi adında bir grup kurarak ülke yönetimini ele geçirmişlerdir.
MBK başkanlığına, o dönemde emekli olmak üzere izne ayrılmış olan Kara
Kuvvetleri Komutanı Cemal Gürsel getirilmiştir. 38 subaydan oluşan MBK’nin
direktifleri doğrultusunda hükümet üyeleri ve DP’li çok sayıda milletvekili tutuklanmış
ve Yassıada’da yargılama süreci başlatılmıştır.
Bu olayların gerçekleştiği dönemde, askeri müdahalenin ilk gününden itibaren
çeşitli kurumlarda sıkı bir ayıklama politikası izlenmiştir. Bu ayıklamalar sonucu
çok sayıda üst rütbeli subay emekliye sevk edilmiş ve yine birçok üniversite
öğretim elemanı görevinden uzaklaştırılmıştır.
Bu arada Milli Birlik Komitesinde ortaya çıkan görüş ayrılıkları da had safhaya
ulaşmıştır. Komitenin bir süre daha iktidarda kalarak ekonomik, sosyal ve kültürel
reformları tamamlamasını savunan ve 14’ler olarak bilinen bu grup, seçimlerin
hemen yapılmasını isteyenlerin oluşturduğu ılımlı grup tarafından etkisiz hale
getirilmiş ve grup üyeleri çeşitli görevlerle yurt dışına sürgüne gönderilmişlerdir.
MBK içindeki tasfiye hareketinin tamamlanmasından sonra daha rahat hareket
etme imkanı bulan askeri yönetim bu kez yeni anayasa için kolları sıvamıştır. Milli
Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisi’nden oluşan Kurucu Meclis 6 Ocak 1961’de
çalışmalarına başlamış ve ilk iş olarak hazırladığı yeni anayasayı 9 Temmuz
1961’de halkoyuna sunmuştur. Yeni anayasa %63 civarında kabul oyu ile
yürürlüğe girmiştir.
1961 Anayasası ile sosyal devlet anlayışı ortaya çıkmış; grev, lokavt ve toplu
sözleşme hakları getirilmiş; çoğulcu devlet anlayışına geçilmiştir. Ayrıca DP
döneminin deneyimi sonucu yasama organını yargı yoluyla denetlemek amacıyla
Anayasa Mahkemesi kurulmuştur. Bir diğer yenilik ise TBMM’nin, Millet Meclisi
ve Cumhuriyet Senatosu olarak iki kanada ayrılmış olmasıdır.
Diğer taraftan 14 Ekim 1960’ta başlayan yargılamalar 15 Eylül 1961’de sona
ermiş ve 15 sanık idama, 31 sanık müebbet hapse ve 408 sanık da çeşitli hapis
cezalarına çarptırılmışlardır. Yargılamalar sonucunda verilen bu idam
kararlarından üçü MBK tarafından onaylanmıştır. Bu onay gereği DP döneminin
Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın cezaları
16 Eylül 1961’de, Başbakan Adnan Menderes’in cezası 18 Eylül 1961’de infaz
edilmiştir Bayar’a verilen idam cezası ise yaşından dolayı hapis cezasına
çevrilmiştir.
Bu arada anayasanın hemen ardından nispi temsil sistemiyle seçimler
yapılmış ve İnönü başbakanlığındaki koalisyon hükümetleri dönemi başlamıştır.
1961 seçimlerinde CHP oyların %36.7’sini alarak 173 milletvekili çıkarmıştı.
DP’nin devamı niteliğindeki Adalet Partisi %34.7’sini alarak 158 milletvekili, Yeni
Türkiye Partisi %13.9’unu alarak 65 milletvekili ve Cumhuriyetçi Köylü Millet
Partisi de %13.7 oy alarak 54 milletvekili çıkarmışlardı.
Türkiye’nin en liberal ve özgürlükçü anayasası olarak nitelenen 1961
Anayasasının yarattığı ortamda toplumsal ve siyasal örgütlenmeler de hız
kazanmıştır. Gerek tek parti döneminde gerekse DP iktidarında büyük baskı
altında tutulan sol hareketler de daha rahat örgütlenme ve seslerini duyurma
imkanına kavuşmuşlar ve bunun sonucunda 1961 yılında Türkiye İşçi Partisi
(TİP) kurulmuştur.
Bu arada 1960 müdahalesi sonrasında kapatılan DP’nin devamı olarak yine
1961 yılında Yeni Türkiye Partisi ve Adalet Partisi adıyla iki siyasal parti
kurulmuştu. 1961 seçimlerine giren bu partiler, esasında DP’ye oy veren tabana
yönelik siyasi partilerdi.
Ancak, henüz gelişmelerin yönünü anlamakta güçlük çeken bu tabanın
oylarının bölünmesi nedeniyle bütünlüğünü koruyabilen tek siyasi parti
durumundaki CHP seçimlerden birinci parti olarak çıkmış ve İsmet İnönü’nün
Başbakanlığı altında CHP-AP koalisyonu kurulmuştur.
Adalet Partisi, Süleyman Demirel’in genel başkan olmasından sonra
güçlenmiş ve yeni liderin etkisiyle 1965 ve 1969 seçimlerde tek başına iktidara
gelmeyi başarmıştır. Bu durum 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesi sonrasında
kapatılmış olan DP’nin bir gelenek yaratarak, Türk siyasal yaşamına damgasını
vurmuş olmasını göstermesi açısından önemlidir.
Bu arada 1965 seçimlerinde TİP’in oyların %3’nü alarak 15 milletvekilini
parlamentoya sokması Türk siyasal hayatında önemli bir gelişme olarak
değerlendirilebilinir. Nitekim CHP, bu gelişme üzerine “Ortanın Solu” kavramını
gündeme getirerek kendini solcu bir parti olarak tanımlamaya başlamıştır. Bu
ayrımdaki temel mantığın, CHP’nin temsil ettiği “sol”un, bu sıralarda
palazlanmaya başlayan radikal sol hareketlerden farklılığını vurgulamak olduğu
söylenebilir. Bu arada, CHP gerek 1965, gerekse 1969 seçimlerinde oy kaybına
uğramıştır.
1969 yılında %47 oy alarak tek başına iktidara gelen AP, ekonomik
bunalımların etkisiyle kısa zamanda yıpranmaya başlamış ve halktan gördüğü
desteği yitirme durumuna gelmiştir. 1970 yılında yapılan devalüasyonla 1 Dolar 9
TL.-’den 15 TL.-’ye yükselmiştir. DP ile başlayan ve “ithal ikamesi” –o günlerdeki
popüler deyimle montaj sanayi- politikası ve enflasyonist uygulamalar sonucu
Türk parasında görülen değer kaybı, doğal olarak ekonomik dengeleri alt üst
etmiş ve toplumsal değerler hızla değişmeye başlamıştır. Ekonomik büyüme ve
sivil toplum örgütlerinin hareketlendirdiği yeni siyasal gelişmeler, AP’nin
bölünmesine ve 18 Aralık 1970’de Demokratik Parti adıyla yeni bir siyasal parti
kurulmasına kadar uzanmıştır.
Parlamentodaki bu gelişmelerin yanı sıra sokakta işçi ve öğrenci hareketleri de
yoğunlaşmış, ülke ciddi bir kaosa doğru sürüklenmeye başlamıştır. Özellikle
1968 yılında Fransa’da başlayan öğrenci hareketlerinin Türkiye’yi de
etkilemesiyle ortaya çıkan öğrenci örgütlenmeleri içinde başlayan radikalleşme
eğilimleri, soğuk savaş yıllarının bloklar arası propaganda mücadelesine sahne
olan Türkiye’yi kritik bir noktaya taşımıştır. Ekonomik ve toplumsal alanlardaki
köklü değişimin ortaya çıkardığı köyden kente göç, çarpık şehirleşme, gelir
dağılımındaki dengesizlik gibi bir dizi sorun, mevcut krizi besleyip, yaygın bir
hale getirmiştir. Ekonomik krizlerin aşılamaması, işçi ve öğrenci hareketlerinin
durdurulamaması Demirel hükümetinin yıpranmasına ve gözden düşmesine yol
açmıştır.
Bu ortamda 12 Mart 1971’de emir komuta zinciri çerçevesinde silahlı kuvveler
bir müdahale daha gerçekleştirmişlerdir. Askeri müdahaleyle Demirel istifa etmiş
ve Nihat Erim’in başbakanlığında partiler üstü bir hükümet kurulmuştur. Askeri
müdahaleye karşın önüne geçilemeyen şiddet eylemleri, sıkıyönetimin ilan
edilmesi ve iktidarın daha da sert önlemler almasına yol açmıştır.
12 Martta başbakan Süleyman Demirel’e verilen bir muhtıra şeklinde gelişen
askeri müdahalenin yönü kısa bir süre sonra değişmiş ve şiddet eylemlerinin
önlenmesi amacı üzerinde yoğunlaşmıştır.
Dönemin siyasal bakımdan en önemli gelişmelerinden biri şüphesiz 5 Mayıs
1972’de yapılan CHP V. Olağanüstü Kurultayı’nda İnönü’nün yerine Genel
Başkanlığa Bülent Ecevit’in seçilmesidir. Bundan sonra CHP, 14 Ekim 1973’te
yapılan seçimlerde yeni lideri ile beklenenden çok oy alarak Millet Meclisinde en
fazla sandalyeye sahip olmuştur.
1973 seçimleri 12 Mart dönemini sona erdirirken, 1980 yılına kadar devam
edecek olan bir başka dönemin başlangıcını teşkil etmekteydi. Bu arada Cemal
Gürsel’den sonra cumhurbaşkanlığına seçilmiş olan Cevdet Sunay’ın da görev
süresi dolmuş ve yerine Fahri Korutürk 6. Cumhurbaşkanı olarak göreve
başlamıştır. 1973 seçimleriyle başlayan istikrarsızlıklar, 1977 seçimleriyle de
giderilememiş ve Türkiye birbiriyle uyumsuz ve farklı temellere dayanan partilerin
oluşturdukları koalisyonlarla yönetilmiştir.
Özellikle 1976 yılından sonra başlayan öğrenci hareketleri, zaman zaman bir
kaos havası ortaya çıkarmıştır. Parlamentodaki siyasal partilerin kısır çekişmeler
içerisine girerek, ülke sorunlarını halledebilecek çözümlerden uzaklaşmaları
demokratik rejimi de ciddi bir bunalıma sokmuştur. Aynı tarihlerde başlayan işçi
hareketlerinin ileri boyutlara ulaşması ve ülkenin içinde bulunduğu ekonomik
darboğazın aşılamaması sonucu, 12 Eylül 1980’de Türk Silahlı Kuvvetleri
yönetime bir kez daha el koymuştur. Sivil siyaset kurumlarının sorunlara çözüm
üretebilme yeteneklerini ve araçlarını kullanamamaları sonucu gerçekleşen 12
Eylül askeri darbesiyle TBMM feshedilmiş ve siyasal partilerin tümü kapatılmıştır.
Fahri Korutürk’ten boşalan cumhurbaşkanlığına yaklaşık 6 ay kadar bir süre
geçmesine karşın kimseyi seçemeyen TBMM’nin feshedilmesi ve toplumun en
acil sorunlarına bile çözüm bulmakta aciz kalan siyasal partilerin kapatılmasının
toplumun bütün kesimleri tarafından onaylanmış olması, demokrasinin içine
düştüğü durumu göstermesi açısından önemlidir.
Askeri darbeden hemen sonra ülke yönetimini, darbenin önderi Kenan
Evren’in başkanlığında oluşturulan Milli Güvenlik Konseyi üstlenmiştir. Kısa bir
süre sonra Deniz Kuvvetleri Eski Komutanı Bülent Ulusu yeni bir hükümet
kurmakla görevlendirilmiş ve bakanlar kurulunu oluşturmuştur. 12 Eylül
darbesiyle yürürlükten kaldırılan 1961 Anayasasının yerine yeni bir anayasa
hazırlanması için Danışma Meclisi toplanmış ve bu meclisten çıkan bir komisyonun
hazırlamış olduğu anayasa, mecliste kabul edildikten sonra Milli Güvenlik
Konseyi tarafından onaylanmış ve halkoyuna sunulmuştur. 6 Kasım 1982’de
yapılan halkoylaması sonucu %93 kabul oyu alan yeni anayasa yürürlüğe
girmiştir. Aynı gün Kenan Evren de cumhurbaşkanlığı görevine resmen
başlamıştır.
1982 Anayasası doğrultusunda yeni kurulan siyasal partilerin katılmasıyla
1983 yılında yapılan seçimlerde Turgut Özal’ın genel başkanı olduğu Anavatan
Partisi, seçime katılan Milliyetçi Demokrasi Partisi ve Halkçı Parti’ye göre daha
fazla oy alarak tek başına iktidara gelmiştir. Özal ile birlikte Türkiye’nin dış
politika ve ekonomik politika tercihleri de ciddi biçimde değişmeye başlamış ve
buna paralel olarak Türk toplumun değerlerinde bir farklılaşma ortaya çıkmıştır.
Mecliste ciddi bir muhalefet ile karşılaşmayan Anavatan Partisi iktidarı, dışa
açılma konusunda önemli hamleler yapmış ve toplumdan aldığı destekle 1987
seçimlerinden de başarıyla çıkmıştır.
Ancak bundan sonraki dönemde 1980’de siyasi faaliyetleri yasaklanan
liderlerin (Demirel, Ecevit, Erbakan ve Türkeş gibi) yeniden parlamentoya
girmeleriyle Anavatan Partisi’nin Meclis üstünlüğü sarsılmaya başlamıştır. Buna
karşın 1989 yılında Turgut Özal, Kenan Evren’in görev süresinin dolmasından
sonra yapılan seçimler sonucunda 8. Cumhurbaşkanı olarak Çankaya Köşküne
çıkmıştır.
1960-1990 devresi Türkiye’nin ciddi toplumsal bunalımlarla karşılaştığı bir
devredir. Hızla büyüyen Türk ekonomisi, doğal olarak toplumsal katmanların
hareketlenmesine ve siyasal alanda yeni taleplerin ortaya çıkmasında etkili
olmuştur. Bu nedenle tüm değişen toplumlarda görülen şiddet süreçleri
Türkiye’de de kendisini göstermiştir. Ancak yüzlerce yıllık devlet geleneği, toplumsal
dayanışma ve toplumda var olan birlikte yaşama arzusu gibi etkenlerin ön
plana çıkmasıyla bu çatışmalar nispeten hafif atlatılmıştır.
1991 seçimlerinde hiçbir partinin tek başına iktidara gelememesi üzerine
Süleyman Demirel başkanlığındaki Doğru Yol Partisiyle Erdal İnönü
başkanlığındaki Sosyaldemokrat Halkçı Parti arasında koalisyon hükümeti
kurulmuş ve Türkiye’de yeniden koalisyonlar dönemi başlamıştır. Bu arada 1993
yılında Özal’ın ani ölümünden sonra ise cumhurbaşkanlığına Süleyman Demirel
seçilmiştir.
Ülke 1993’ten itibaren yeni koalisyon hükümetleriyle yönetilmeye başlanmıştır.
Bu koalisyon hükümetleri arasında ciddi uyum sorunlarının bulunması, Türkiye’yi
yeniden ekonomik, siyasal ve toplumsal bunalımların eşiğine getirmiştir. Bu
arada 2000 yılında görev süresi dolan Süleyman Demirel’in yerine, Anayasa
Mahkemesi Başkanı olan Ahmet Necdet Sezer seçilmiş ve 10’uncu
Cumhurbaşkanı olarak göreve başlamıştır.
Bu Bölümle İlgili Okuma Kitapları ve Makaleler:
Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, II. Cilt, İstanbul, 1967
Cemil Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), Ankara, 1986
Mahmut Goloğlu, Milli Şef Dönemi (1939-1945), Ankara, 1974
İlhan Tekeli, “Osmanlı İmparatorluğundan Günümüze Eğitim Kurumlarının Gelişimi”,
Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt. III.
Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Ankara, 1996
Rıfkı Salim Burçak, Türkiye’de Demokrasiye Geçiş(1945-1950), Ankara, 1979
Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler (1859-1952), İstanbul, 1952
Tevfik Çavdar, “Demokrat Parti”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt, VIII.
Türkiye Tarihi, 4. Çağdaş Türkiye(1908-1980), Yayın Yönetmeni, Sina Akşin, İstanbul, 1989
İlkay Sunar, “DP ve Popülizm” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt, VIII.
Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi (1908-1985), İstanbul, 1995
Serdar Turgut, Demokrat Parti Döneminde Türkiye Ekonomisi, Ankara, 1991
Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, (Çev. Yavuz Alagon), İstanbul, 1995
Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 1982
Hüseyin Bağcı, Demokrat Parti Dönemi Dış Politikası, Ankara, 1990
Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye, İstanbul, 1992
Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, Ankara, 1990
Şevket Süreyya Aydemir, Menderes’in Dramı, İstanbul, 1976
Orhan Erkanlı, Anılar, Sorunlar, Sorumlular, İstanbul, 1972
Dündar Seyhan, Gölgedeki Adam, İstanbul, 1966